یکی از مفاهیم پایه و رایج در دنیای عکاسی، فاصله کانونی لنز است. در این راهنما، به بررسی عمیق فاصله کانونی و نحوه عملکرد آن خواهیم پرداخت.
عکاسی یعنی ثبت لحظات خاص؛ از یک منظره‌ی مه‌آلود و مسحورکننده در کوهستان گرفته تا پرواز پرنده‌ای رنگارنگ در آسمان، یا لحظه‌ی شیرین خوردن اولین تکه‌ی کیک تولد یک کودک. هر کدام از این صحنه‌ها به مهارت، تجهیزات و دانش خاصی نیاز دارند تا آن‌طور که عکاس تصور می‌کند، به تصویر کشیده شوند.
فرقی ندارد که تازه قدم به دنیای عکاسی گذاشته‌اید یا سال‌ها تجربه دارید، آشنایی با اصول علمی تجهیزات، کلید دستیابی به بهترین نتایج است.
یکی از مهم‌ترین مفاهیم در این مسیر، فاصله کانونی لنز است. فاصله کانونی نه‌تنها مشخص می‌کند که چه میزان از صحنه را می‌توانید در قاب خود جای دهید، بلکه بر نحوه نمایش سوژه‌ها در تصویر نیز تأثیر می‌گذارد. اما فاصله کانونی دقیقاً چیست و چگونه می‌تواند عکس‌های شما را دگرگون کند؟
فاصله کانونی چیست؟
برای درک صحیح فاصله کانونی، باید بدانید که منظور از آن خود دوربین نیست. در واقع، این لنز است که نقش اصلی را در ثبت تصویر ایفا می‌کند. نور، پس از برخورد با سوژه، بازتاب شده و به لنز می‌رسد. لنز این نور را متمرکز کرده و از طریق مرکز نوری خود، آن را به سنسور (یا فیلم، یا صفحه) منتقل می‌کند.
زمانی که لنز بر روی بی‌نهایت فوکوس می‌شود، فاصله کانونی به مسافت بین مرکز نوری لنز و سنسور دوربین (یا فیلم) هنگام فوکوس روی بی‌نهایت اشاره دارد.این عدد معمولاً بر حسب میلی‌متر (mm) بیان می‌شود و تعیین‌کننده ویژگی‌های مختلف لنز از جمله زاویه دید، بزرگنمایی و نحوه نمایش عمق صحنه است.
یک لنز تله‌فوتو ۲۰۰ میلی‌متری دارای مرکز نوری در فاصله ۲۰۰ میلی‌متری از سنسور است، در حالی که یک لنز واید ۱۴ میلی‌متری مرکز نوری خود را در فاصله ۱۴ میلی‌متری از سنسور دارد. مهم نیست که دوربین شما دارای سنسور کراپ باشد یا فول‌فریم – این فاصله در هر صورت ثابت باقی می‌ماند.
زاویه دید در برابر بزرگنمایی
حالا که تعریف فیزیکی فاصله کانونی را می‌دانیم، این موضوع چه مفهومی برای ما به عنوان عکاس دارد؟ فاصله کانونی چگونه بر تصاویر ما تأثیر می‌گذارد؟
برای شروع، بیایید با شبیه‌سازی چیزی که به آن «زاویه دید» یا «میدان دید» گفته می‌شود، آشنا شویم. یک تکه کاغذ بردارید و یک سوراخ به اندازه یک سکه کوچک در آن ایجاد کنید. حالا این کاغذ را در فاصله‌ی بازوی خود جلوی چشمانتان بگیرید. چه چیزی را می‌توانید از طریق این سوراخ ببینید؟ فقط بخش کوچکی از صحنه قابل مشاهده است و بقیه توسط کاغذ پوشانده شده است. حالا کاغذ را به آرامی به سمت چشمان خود نزدیک کنید و ببینید که چگونه نمای قابل مشاهده از طریق سوراخ تغییر می‌کند. هرچه کاغذ به چشم شما نزدیک‌تر شود، بخش بیشتری از صحنه قابل مشاهده خواهد بود.
این آشنا به نظر می‌رسد؟ باید همین‌طور باشد! همانطور که فاصله کانونی تغییر می‌کند، زاویه دید نیز تغییر خواهد کرد.
لنزهای تله‌فوتو که فاصله کانونی بیشتری دارند، زاویه دید باریک‌تری ارائه می‌دهند. در مقابل، لنزهای واید که فاصله بین مرکز نوری لنز و سنسور دوربین کمتر است، زاویه دید وسیع‌تری دارند.
اما چرا باید به دنبال زاویه دید باریک لنزهای تله‌فوتو باشیم؟ چرا به سادگی از یک لنز فوق عریض استفاده نکنیم تا بتوانیم بخش بیشتری از صحنه را ثبت کنیم؟ پاسخ این سوال به «بزرگنمایی» مربوط می‌شود. اگر از سوژه موردنظر خود فاصله زیادی داشته باشید، برای ثبت آن نیاز به نوعی بزرگنمایی خواهید داشت. در غیر این صورت، سوژه در کادر به شکل یک نقطه کوچک ظاهر می‌شود.
برای اینکه موضوع را ساده‌تر کنیم، فرض کنید یک عدسی اضافی به لنز خود اضافه می‌کنید تا صحنه را بزرگ‌تر ببینید. حالا می‌توانید جزئیات بیشتری از سوژه‌ای که در ابتدا دورتر بود، مشاهده کنید. دقیقاً مثل زمانی که یک ذره‌بین به چشم می‌زنید و آن سوراخ کوچک در کاغذ بزرگ‌تر به نظر می‌رسد.
اگر یک ذره‌بین قوی‌تر (مثل تلسکوپ یا دوربین دوچشمی) استفاده کنید، تصویر به طرز قابل‌توجهی بزرگ‌تر خواهد شد، به‌طوری‌که دیگر کاغذ را نمی‌بینید و فقط سوژه در کادر قرار می‌گیرد. با تنظیم دقیق فوکوس، تصویر دوردست واضح می‌شود؛ این دقیقاً مشابه عملکرد لنز تله‌فوتو است.
حالا ممکن است فکر کنید چرا نمی‌توانیم بهترین ویژگی‌ها را با هم داشته باشیم: زاویه دید وسیع و همچنین بزرگنمایی بیشتر؟ مشکل اینجاست که وقتی یک عدسی بزرگ به لنز واید اضافه می‌کنید، دایره تصویر روی سنسور بزرگ‌تر می‌شود و در نتیجه، به جای یک زاویه دید وسیع، تصویر شما به حالت تله‌فوتو درمی‌آید. بنابراین، نمی‌توان همزمان زاویه دید وسیع و بزرگنمایی زیاد داشت.
بزرگ‌کردن دایره تصویر یک لنز واید بدون تغییر اندازه سنسور، منجر به ثبت زاویه دید باریک‌تری توسط سنسور می‌شود که معادل عملکرد لنزی با فاصله کانونی بیشتر است. عکس از خالد علی.
در نهایت، اگر بخواهید جزئیات بیشتری از تصویر را ثبت کنید، باید از سنسور بزرگ‌تری استفاده کنید. برای این کار، شما به دوربین‌هایی با سنسورهای بزرگ‌تر مانند دوربین‌های مدیوم فرمت یا حتی لارج فرمت نیاز دارید. این دوربین‌ها جزئیات دقیق‌تری ثبت می‌کنند، اما توجه داشته باشید که این انتخاب معمولاً به معنی خرید یک دوربین سنگین‌تر و بزرگ‌تر است.
همچنین این موضوع به صورت معکوس هم عمل می‌کند: اگر از همان لنز روی دوربین با سنسور کوچکتر (به‌عنوان مثال، سنسور “کروپ”) استفاده کنید، دایره تصویر کوچکتری ثبت می‌شود و بنابراین میدان دید کمتری خواهید داشت. به همین دلیل است که فاصله کانونی “موثر” روی دوربین‌های فول‌فریم با سنسورهای کراپ تفاوت دارد، حتی اگر از همان لنز استفاده کنید.برای آشنایی بیشتر با مفهوم “فاکتور کراپ“، اینجا کلیک کنید.
با این حال، طراحی لنزهای دوربین موضوع این مقاله نیست. از دید عملی، این نکات را باید بدانید:
هرچه فاصله کانونی بیشتر باشد، زاویه دید باریک‌تر می‌شود و سوژه بزرگ‌تر می‌شود. هرچه فاصله کانونی کمتر باشد، زاویه دید وسیع‌تر می‌شود و سوژه کوچکتر دیده می‌شود.
در ادامه، ۱۲ عکس مختلف از یک صحنه یکسان با ۱۲ فاصله کانونی مختلف از اولترا واید (17mm) تا اولترا تله‌فوتو (2000mm) نشان داده شده است:
لنزهای پرایم در برابر لنزهای زوم
لنزها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: لنزهای پرایم و لنزهای زوم.
لنز پرایم دارای فاصله کانونی ثابت است که قابل تغییر نیست. بنابراین، عکاسان هنگام استفاده از لنزهای پرایم به یک زاویه دید مشخص محدود می‌شوند. برای تغییر ترکیب‌بندی با این نوع لنز، عکاس باید با حرکت به جلو یا عقب، کادر مورد نظر خود را تنظیم کند. به این عمل «زوم با پا» گفته می‌شود. از جمله فاصله‌های کانونی محبوب لنزهای پرایم می‌توان به ۲۴ میلی‌متر (لنز واید)، ۵۰ میلی‌متر (لنز نرمال)، ۸۵ میلی‌متر (لنز پرتره) و ۳۰۰ میلی‌متر (لنز تله‌فوتو) اشاره کرد.
در مقابل، لنز زوم دارای فاصله کانونی متغیری است که امکان تغییر آن را برای عکاس فراهم می‌کند و به او اجازه می‌دهد بدون جابه‌جایی فیزیکی، روی سوژه یا صحنه زوم کند. به‌جای نزدیک یا دور شدن برای تغییر کادربندی، عکاس می‌تواند به‌راحتی فاصله کانونی را تغییر دهد (معمولاً با چرخاندن حلقه‌ای که عناصر داخلی لنز را به جلو و عقب حرکت می‌دهد) تا زاویه دید و ترکیب‌بندی را تنظیم کند. برخی از رایج‌ترین محدوده‌های فاصله کانونی در لنزهای زوم شامل ۱۸-۵۵ میلی‌متر (لنزهای کیت محبوب)، ۲۴-۷۰ میلی‌متر (یک گزینه همه‌کاره)، و ۷۰-۲۰۰ میلی‌متر (مناسب برای پرتره تا عکاسی ورزشی) می‌باشند
در حالی که لنزهای زوم نسبت به لنزهای پرایم انعطاف‌پذیری بیشتری دارند—زیرا به عکاس این امکان را می‌دهند که بدون تعویض یا حمل چندین لنز، از فواصل کانونی مختلفی عکاسی کند—اما معمولاً بزرگ‌تر، سنگین‌تر و کندتر هستند (به این معنی که حداکثر دیافراگم کوچکتری دارند). همچنین، به دلیل طراحی پیچیده‌تر، بیشتر مستعد مشکلات کیفیت تصویر هستند.
لنزهای زوم معمولاً در دو نوع طراحی ارائه می‌شوند: زوم‌های خارجی و زوم‌های داخلی.
لنزهای زوم خارجی دارای عناصر اپتیکی هستند که با تغییر فاصله کانونی، به‌صورت فیزیکی داخل و خارج از بدنه لنز حرکت می‌کنند. به این معنا که هنگام زوم کردن، طول لنز افزایش یا کاهش می‌یابد. این نوع لنزها ممکن است حجیم‌تر و پیچیده‌تر باشند، اما معمولاً محدوده وسیع‌تری از فواصل کانونی را در مقایسه با لنزهای زوم داخلی ارائه می‌دهند.
عکس از Marc Lacoste تحت مجوز CC BY-SA 2.5.
در مقابل، لنزهای زوم داخلی دارای عناصر اپتیکی‌ای هستند که درون بدنه لنز جابه‌جا می‌شوند. به این معنی که هنگام تغییر فاصله کانونی، طول فیزیکی لنز از بیرون تغییری نمی‌کند.
دسته‌بندی فواصل کانونی
لنزها بر اساس فاصله کانونی (و زاویه دید) به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که شامل لنزهای فوق عریض، عریض، نرمال/استاندارد، تله‌فوتو و سوپر تله‌فوتو می‌شوند.
- لنزهای فوق عریض (Ultra Wide-Angle): لنزهای اصلاح‌شده‌ای (Rectilinear) هستند که فاصله کانونی کمتر از ۲۴ میلی‌متر (در معادل ۳۵ میلی‌متری) دارند و زاویه دید آن‌ها بیشتر از ۸۴ درجه است.
- لنزهای عریض (Wide-Angle): معمولاً دارای فاصله کانونی بین ۲۴ تا ۳۵ میلی‌متر با زاویه دیدی بین ۸۴ تا ۶۴ درجه هستند.
- لنزهای نرمال/استاندارد (Normal/Standard): محدوده فاصله کانونی این لنزها معمولاً بین ۳۶ تا ۶۰ میلی‌متر بوده و زاویه دیدی بین ۶۳ تا ۴۰ درجه را ارائه می‌دهند.
- لنزهای تله‌فوتو (Telephoto): این لنزها فاصله کانونی بیش از ۷۰ میلی‌متر دارند و زاویه دید آن‌ها کمتر از ۳۴ درجه است.
- لنزهای سوپر تله‌فوتو (Super-Telephoto): به لنزهایی با فاصله کانونی بیش از ۳۰۰ میلی‌متر اطلاق می‌شود که زاویه دید آن‌ها کمتر از ۸ درجه است.
تصویر از MikeRun با مجوز CC BY-SA 4.0.
انتخاب فاصله کانونی مناسب معمولاً به موضوع عکاسی شما بستگی دارد.
لنزهای عریض (واید) نمای وسیعی از یک صحنه را ثبت می‌کنند و معمولاً برای عکاسی از مناظر طبیعی، معماری و گروه‌های بزرگ از افراد استفاده می‌شوند. همچنین می‌توانند برای ایجاد پرسپکتیوهای دراماتیک و تاکید بر پیش‌زمینه صحنه به کار روند.
لنزهای نرمال برای عکاسی عمومی استفاده می‌شوند. این لنزها نمایی طبیعی مشابه چشم انسان دارند، بنابراین گزینه خوبی برای عکاسی پرتره، عکاسی خیابانی و عکس‌های روزمره به حساب می‌آیند.
لنزهای تله‌فوتو به شما این امکان را می‌دهند که سوژه‌های دوردست را با جزئیات بیشتری ثبت کنید. این لنزها در عکاسی ورزشی، حیات‌وحش و رویدادها کاربرد زیادی دارند. همچنین، لنزهای تله‌فوتو برای ایجاد افکت‌های عمق میدان کم مفید هستند که می‌توانند سوژه شما را از پس‌زمینه جدا کنند.
اعوجاج، فشردگی و عمق میدان
چه عکاس پرتره باشید، در عکاسی معماری فعالیت کنید یا حتی عکاسی از محصولات، باید هنگام انتخاب لنز به تاثیرات اعوجاج توجه کنید. به طور ساده، هر چه زاویه دید لنز وسیع‌تر باشد، احتمالاً با اعوجاج‌های بیشتری در تصاویر خود روبه‌رو خواهید شد، به‌ویژه اعوجاج چاقویی (pincushion) و زاویه‌ای (angular).
اگر تاکنون به آینه‌های خمیده نگاه کرده‌اید، احتمالاً با مفهوم اعوجاج چاقویی آشنا هستید. در آینه‌های خمیده که مانند داخل یک قاشق فرو رفته هستند، مرکز تصویر کوچکتر از حد واقعی نشان داده می‌شود و لبه‌های تصویر به سمت بیرون کشیده می‌شود.
این نوع اعوجاج در لنزهای واید (زاویه دید وسیع) بیشتر مشاهده می‌شود و می‌تواند مشکلاتی در مواردی مانند نمایش دقیق زوایای ساختمان‌ها در عکاسی معماری یا ایجاد تغییرات غیرطبیعی در ویژگی‌های چهره در عکاسی پرتره ایجاد کند. لنزهای راست خطی یا Rectilinear طراحی شده‌اند تا اعوجاج‌های بالشتک سنجاقی یا Pincushion Distortion و اعوجاج های خمره ای (بشکه ای ) Barrel Distortion را اصلاح کنند، اما این اثرات بیشتر در لنزهای منحنی یا Curvilinear دیده می‌شود. بنابراین، این مسأله یکی از مواردی است که هنگام انتخاب لنز باید در نظر بگیرید.
2-تصویر با اعوجاج بالشتک سنجاقی یا Pincushion Distortion
3-تصویر با اعوجاج خمره ای (بشکه ای ) Barrel Distortion
مفهوم «فشرده‌سازی لنز» یا « Lens Compression» ویژگی‌ای است که با لنزهای تله‌فوتو مشاهده می‌شود و باعث می‌شود اجسام در پس‌زمینه در مقایسه با سوژه، بزرگ‌تر به نظر برسند. این پدیده همچنین صورت سوژه را صاف می‌کند که برعکس اثر لنزهای واید است، که ظاهری طبیعی‌تر ایجاد می‌کند. این پدیده گاهی اوقات به عنوان «اعوجاج پرسپکتیو» یا «Perspective Distortion» نیز شناخته می‌شود.
گاهی در عکس‌های منظره، ممکن است یک شهر کوچک را ببینید که یک کوه بلند در پس‌زمینه آن قرار دارد یا غروبی که نسبت به دیگر بخش‌ها خیلی بزرگ به نظر می‌رسد. این اتفاق چه طور می‌افتد؟ ممکن است عکاس از یک لنز تله‌فوتو با فاصله کانونی خیلی بلند (مثلاً 400-600 میلی‌متر) استفاده کرده باشد و از سوژه فاصله گرفته باشد.
نکته مهم اینجاست: لنزها باعث «فشرده‌سازی» نمی‌شوند، بلکه فاصله‌ای که عکاس از سوژه می‌گیرد، این اثر را ایجاد می‌کند.
نتیجه این است که وقتی عکاس از سوژه دور می‌شود، سوژه‌ی نزدیک‌تر کوچکتر به نظر می‌رسد، در حالی که پس‌زمینه همچنان تقریباً همانطور که هست باقی می‌ماند. این باعث می‌شود که پس‌زمینه در مقایسه با سوژه بزرگ‌تر به نظر برسد. این اثر فشرده‌سازی است و می‌تواند بسته به پیامی که می‌خواهید به بیننده منتقل کنید، مفید باشد.
این نوع فشرده‌سازی و دیگر انواع اعوجاج‌ها در عکاسی و فیلم‌برداری ابزارهای مفیدی هستند. انتخاب فاصله کانونی می‌تواند بر چیزی که در صحنه مهم‌تر به نظر می‌رسد، تأثیر بگذارد. یک نمونه‌ی معروف از تاثیر این اثرات در فیلم‌برداری، «دالی زوم» است که در فیلم‌هایی مثل “آرواره‌ها” یا “سرگیجه” دیده می‌شود. در این تکنیک، فیلم‌بردار از لنز واید (فاصله کانونی کوتاه) به لنز تله‌فوتو (فاصله کانونی بلند) زوم می‌کند و همزمان به عقب حرکت می‌کند. در این روند، قاب‌بندی سوژه ثابت باقی می‌ماند، اما بیننده تغییرات عمده‌ای در زاویه دید و فشرده شدن پس‌زمینه می‌بیند. به‌طور کلی، صورت سوژه به تناسبات طبیعی‌تری تبدیل می‌شود.
در نهایت، عمق میدان که می‌تواند موضوع یک مقاله جداگانه باشد، تحت تاثیر فاصله کانونی لنز قرار دارد. برای مثال، یک عکاس خیابانی به شما خواهد گفت که با استفاده از لنزهای واید (زاویه باز) می‌توان راحت‌تر فوکوس کرد چون عمق میدان در این لنزها بیشتر است، به ویژه زمانی که از دیافراگم‌های میانه استفاده می‌کنید. از سوی دیگر، یک عکاس پرتره یا ورزشی ممکن است از لنز تله‌فوتو استفاده کند چون طول کانونی بلندتر عمق میدان را در فواصل دورتر کمتر می‌کند. این ویژگی به عکاس کمک می‌کند که سوژه‌اش از پس‌زمینه جدا شود و تمرکز بیشتری روی سوژه ایجاد کند، در حالی که حواس‌پرتی‌های پس‌زمینه کاهش می‌یابد.
نتیجه‌گیری
درک مفهوم طول کانونی یک قدم مهم در مسیر عکاسی شماست، زیرا به شما این امکان را می‌دهد که لنز مناسب با نیازهای خود را انتخاب کنید. طول کانونی که انتخاب می‌کنید می‌تواند تاثیر بصری، عمق میدان و بزرگنمایی سوژه‌هایتان در عکس‌ها را تحت تاثیر قرار دهد.
